Η υιοθέτηση βέλτιστων πρακτικών Εταιρικής Διακυβέρνησης στην Ελλάδα - Κριτική Επισκόπηση

Η υιοθέτηση βέλτιστων πρακτικών Εταιρικής Διακυβέρνησης από τις εισηγμένες επιχειρήσεις στην Ελλάδα – Κριτική επισκόπηση στον νομοθεσία και στον κώδικα εταιρικής διακυβέρνησης του ΣΕΒ
από τον Δρ. Ανδρέα Γ. Κουτούπη CMIIA, CIA, CICA, CCSA
Λέκτορας Λογιστικής και Ελεγκτικής,
Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου και Πανεπιστήμιο Αιγαίου,
Σύμβουλος Επιχειρήσεων σε θέματα Εταιρικής Διακυβέρνησης, Διαχείρισης Επιχειρηματικών Κινδύνων και Εσωτερικού Ελέγχου
Μέλος Δ.Σ. Ελληνικού Ινστιτούτου Εσωτερικών Ελεγκτών και της ΣτΑ στο Οικονομικό Επιμελητήριο Ελλάδας
E-Mail: a.koutoupis@euc.ac.cy, akoutoupis@ba.aegean.gr

Η υιοθέτηση βέλτιστων πρακτικών εταιρικής διακυβέρνησης σε μια χώρα όπως η δική μας που διαρκώς κατηγορείται ακόμη και από τους ίδιους τους κυβερνώντες ως διεφθαρμένη θεωρείται απαραίτητη εκ των ουκ άνευ. Οι σύγχρονες επιχειρήσεις εισηγμένες ή μη στο Χρηματιστήριο οφείλουν και πρέπει να λογοδοτούν και να προστατεύουν όλους όσους έχουν έννομα συμφέροντα σε αυτές (stakeholders). Εδώ και αρκετά χρόνια ο υποφαινόμενος έχει ξεκινήσει την κριτική με σχετική αρθρογραφία στα κακώς δρώμενα στο πεδίο της εταιρικής διακυβέρνησης και του εσωτερικού ελέγχου στο οποίο δραστηριοποιείται τα τελευταία δεκατρία χρόνια. Έχοντας την τύχη να εργαστεί είτε ως ελεγκτής, είτε ως σύμβουλος σε πάρα πολλές επιχειρήσεις που διατείνονται ότι ακολουθούν και εφαρμόζουν σύγχρονες πρακτικές εταιρικής διακυβέρνησης (και μάλιστα το δηλώνουν σε σχετικές έρευνες ελεγκτικών εταιρειών όπως η Grant Thornton) διατηρεί βάσιμες αμφιβολίες εάν οι σχετικές δηλώσεις τους έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα. Το βασικό πρόβλημα απορρέει από τον ίδιο τον Νόμο 3016 / 2002 περί εταιρικής διακυβέρνησης (αλλά και τις προσθήκες σε αυτόν όπως ο Νόμος 3091), κείμενα τα οποία είναι στα περισσότερα σημεία τους πολύ γενικά και ασαφή, ενώ έχουν υιοθετήσει ελάχιστες από τις διαθέσιμες βέλτιστες πρακτικές που ακολουθούν άλλες χώρες στο εξωτερικό όπως οι Η.Π.Α., η Μεγάλη Βρετανία ή η Νότια Αφρική. Οι ανωτέρω παραλείψεις οδήγησαν στην επιλογή από την συντριπτική πλειοψηφία των εισηγμένων εταιρειών της υιοθέτησης πρακτικών που οδηγούν σε τυπική και όχι σε ουσιαστική συμμόρφωση, καθώς τα θέματα εταιρικής διακυβέρνησης δυστυχώς συσχετίζονται κυρίως με το κόστος παρά με τα πιθανά οφέλη από την υιοθέτηση των βέλτιστων πρακτικών.

Το πρόβλημα για τις εισηγμένες εταιρείες είναι ότι οι διεθνείς επενδυτές και οι υπόλοιποι άνθρωποι της αγοράς γνωρίζουν τι συμβαίνει στην πραγματικότητα και επιπλέον το ίδιο συμβαίνει και με οικονομικούς αναλυτές από όλον τον κόσμο οι οποίοι γνωρίζουν ακόμη καλύτερα και από εμάς τους ίδιους τι συμβαίνει μέσα στις επιχειρήσεις με λογικό επακόλουθο την κατάταξη της χώρας μας στον ‘πάτο’ όσον αφορά τις επιδόσεις των εταιρειών μας στα θέματα εταιρικής διακυβέρνησης. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο ένα μεγάλο μέρος των επενδυτών (κυρίως μικροεπενδυτών) και στην χώρα μας όπως και στο εξωτερικό έχει οργανωθεί σε Σύνδεσμο Επενδυτών υπέρμαχων του μετοχικού ακτιβισμού (στην χώρα μας ονομάζεται Σύνδεσμος Επενδυτών - Διαδικτύου (ΣΕΔ)) ο οποίος θέτει τις προϋποθέσεις βάσει των οποίων ο σύγχρονος επενδυτής θα πρέπει να αξιολογεί μια εταιρεία σε θέματα εταιρικής διακυβέρνησης (Χάρτης Εταιρικής Διακυβέρνησης) βάσει όσο το δυνατό περισσότερων αντικειμενικών κριτηρίων.

Παρόλα αυτά, ο λόγος που λήφθηκε η απόφαση να γραφτεί αυτό το άρθρο είναι η πρόσφατη παρουσίαση του Κώδικα Εταιρικής Διακυβέρνησης του Συνδέσμου Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών (ΣΕΒ) για τις εισηγμένες εταιρείες, ένα πραγματικά καλογραμμένο και αξιόλογο κείμενο που όμως κατά τη γνώμη μας δεν εξασφαλίζει την αλλαγή νοοτροπίας των οικογενειακών κυρίως διοικήσεων των σύγχρονων εισηγμένων Ελληνικών επιχειρήσεων (στο οικογενειακών περιλαμβάνουμε και τους φίλους και γνωστούς που συγχρόνως συνδιοικούν (στην καλύτερη περίπτωση) ως ανεξάρτητα και μη εκτελεστικά μέλη). Το θετικό στην όλη αυτή προσπάθεια είναι η μη άμεση επιβολή υποχρεωτικής εφαρμογής του, αλλά η εθελοντική συμμόρφωση των εταιρειών προς αυτόν, εφόσον τα τελευταία χρόνια αποδείχτηκε ότι όσοι νόμοι και να ψηφιστούν σχετικά, οι εταιρείες πάντα θα βρίσκουν παραθυράκια ώστε να φαίνονται συμμορφωμένες με το τυπικό σκέλος. Άλλωστε ορισμένες εισηγμένες χρησιμοποιούν Νομικούς για το σκοπό αυτό ακόμη και για την θέση του Εσωτερικού Ελεγκτή. Καλώς ή κακώς η υιοθέτηση βέλτιστων πρακτικών εταιρικής διακυβέρνησης δεν μπορεί να επιβληθεί με νόμους όπως ο τελευταίος (Ν. 3873 / 2010) που επιβάλλει τη σύνταξη Δήλωσης Εταιρικής Διακυβέρνησης για όλες τις εισηγμένες εταιρείες (παρόλα αυτά θεωρείται πολύ χρήσιμη διάταξη στο πλαίσιο της διαφάνειας). Κατά τη γνώμη μας η εφαρμογή αποτελεσματικών πρακτικών εταιρικής διακυβέρνησης έχει να κάνει κυρίως με ανθρώπινες συμπεριφορές και δεν μπορεί να προσεγγιστεί αποκλειστικά με ερωτήματα τύπου ερωτηματολογίου ΝΑΙ / ΟΧΙ ή Συμμορφώνομαι / Δεν Συμμορφώνομαι.

Άλλωστε, ακόμη και αυτή την Δήλωση Εταιρικής Διακυβέρνησης σε αρκετές περιπτώσεις που τυχαίνει να γνωρίζουμε την έγραψαν αυτοί που υποτίθεται ότι θα πρέπει να ελέγχουν την ορθή και ακριβοδίκαιη εικόνα της επιχείρησης (δηλαδή οι Εξωτερικοί Ελεγκτές) ή σε ορισμένες περιπτώσεις άλλοι σύμβουλοι επιχειρήσεων, παρά η ίδια η Διοίκηση, με κοινό στόχο την τυπική συμμόρφωση με τις απαιτήσεις του νόμου. Ένα από τα θετικά σημεία που εντοπίζουμε είναι η ανάπτυξη από ορισμένες διοικήσεις εταιρειών συγκεκριμένων μεθοδολογιών οργάνωσης πλαισίου εταιρικής διακυβέρνησης, διαχείρισης κινδύνων και συστήματος εσωτερικού ελέγχου. Οι συγκεκριμένες διοικήσεις αντιμετώπισαν την εισαγωγή του Κώδικα Εταιρικής Διακυβέρνησης του ΣΕΒ με θετικό πρίσμα και δεν επιθυμούσαν απλά να δηλώνουν τυπική συμμόρφωση με τον Νόμο 3873 / 2010. Ο συγγραφέας του παρόντος άρθρου έχει προτείνει σε σχετική του δημοσιευμένη αρθρογραφία από το 2006 την εισαγωγή ετήσιας Δήλωσης Εταιρικής Διακυβέρνησης, όπως και την απαίτηση για ετήσια Δήλωση επάρκειας του Συστήματος Εσωτερικού Ελέγχου από τις διοικήσεις των εισηγμένων στο Χρηματιστήριο Αθηνών εταιρειών που όμως κανένας νόμος ή κώδικας εταιρικής διακυβέρνησης δεν έχει αγγίξει στην Ελλάδα μέχρι σήμερα. Θεωρούμε ότι μια τέτοια απαίτηση θα ενίσχυε ουσιαστικά το ελεγκτικό επάγγελμα (τόσο τον εσωτερικό, όσο και τον εξωτερικό έλεγχο) που μέχρι σήμερα δεν φαίνεται να αντιμετωπίζεται με την δέουσα σοβαρότητα από τις περισσότερες εισηγμένες εταιρείες και αυτό γιατί τόσο ο εσωτερικός, όσο και ο εξωτερικός έλεγχος θα υποχρεώνονταν να αξιολογούν και να πιστοποιούν την επάρκεια και όπου είναι δυνατό την αποτελεσματικότητα του Συστήματος Εσωτερικού Ελέγχου (και Διαχείρισης Κινδύνων της εταιρείας).

Η εταιρική διακυβέρνηση περιλαμβάνει εταιρικές πρακτικές σε θέματα που αφορούν την διαχείριση επιχειρηματικών κινδύνων, τα συστήματα εσωτερικού ελέγχου, τον εσωτερικό και εξωτερικό έλεγχο και την προστασία των επενδυτών. Στόχος του παρόντος άρθρου είναι να αναδείξει τις σημαντικότερες παραλείψεις της σχετικής νομοθεσίας περί εταιρικής διακυβέρνησης και του πρόσφατου Κώδικα Εταιρικής Διακυβέρνησης του ΣΕΒ (που παρόλα αυτά θεωρείται μια πρώτη καλή προσπάθεια αντιμετώπισης των σχετικών αδυναμιών που χαρακτηρίζουν τις εισηγμένες επιχειρήσεις). Στη συνέχεια παραθέτουμε τις σημαντικότερες επισημάνσεις μας έτσι όπως αυτές μπορούν να συνοψισθούν έπειτα από την επισκόπηση των σχετικών κειμένων:

Εταιρική Διακυβέρνηση

• Παρά τα κριτήρια που έχουν προσδιορισθεί για τον χαρακτηρισμό των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου (Δ.Σ.) ως ανεξάρτητα και μη εκτελεστικά, τα υφιστάμενα κείμενα δεν διασφαλίζουν την στελέχωση – λειτουργία των Διοικητικών Συμβουλίων πέραν των ποσοτικών με συγκεκριμένα ποιοτικά κριτήρια παρά μόνο με απαγορεύσεις (π.χ. δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ανεξάρτητο συγγενικό πρόσωπο της ιδιοκτησίας). Δεν υπάρχει διασφάλιση ότι ένα ανεξάρτητο και μη εκτελεστικό μέλος θα επιλέγεται με διαφανείς διαδικασίες από την εταιρεία και θα λειτουργεί ως πραγματικά ανεξάρτητο. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι θα μπορούσε η εκλογή τουλάχιστον ενός εκ των ανεξάρτητων μελών να διενεργείται από τους μετόχους μειοψηφίας, μέσω συστήματος αθροιστικής ψήφου και να μην είναι της απολύτου επιλογής του μεγαλομετόχου.

•Ενώ γίνεται εκτενής αναφορά στον Κώδικα του ΣΕΒ για τον ρόλο και τις αρμοδιότητες του Προέδρου του Δ.Σ. δεν προτείνεται (κακώς) ο διαχωρισμός των ρόλων του Προέδρου του Δ.Σ. με αυτού του Διευθύνοντος Συμβούλου. Κατά προτίμηση, ο διαχωρισμός αυτός θα πρέπει να γίνεται μέσω της Γενικής Συνέλευσης των μετόχων, όπου ο Πρόεδρος θα πρέπει να εκλέγεται άμεσα από τους μετόχους εφόσον έχει προηγηθεί σχετική διαδικασία συλλογής και παρουσίασης των υποψηφιοτήτων και των σχετικών προτάσεων διορισμού από σχετική ανεξάρτητη επιτροπή της εταιρείας (Nomination Committee).

• Όσον αφορά στην διαδοχή των εξουσιών, τόσο οι σχετικοί Νόμοι, όσο και ο Κώδικας Εταιρικής Διακυβέρνησης του ΣΕΒ δεν προβλέπουν περιορισμένη θητεία για τα ανεξάρτητα και μη εκτελεστικά μέλη του Δ.Σ. με ορατό τον κίνδυνο αφομοίωσης τους από την εταιρεία. Άλλωστε δεν είναι λίγες οι εταιρείες που έχουν διορισμένα στο Δ.Σ. ως ανεξάρτητα και μη εκτελεστικά μέλη ανώτατα διευθυντικά στελέχη προηγούμενων περιόδων.

• Ο Κώδικας του ΣΕΒ προτείνει την ατομική αξιολόγηση μόνο του Προέδρου του Δ.Σ. και όχι των υπολοίπων μελών του Δ.Σ., ενώ οι περισσότεροι σύγχρονοι κώδικες προτείνουν αξιολόγηση του Δ.Σ. σαν σύνολο, όπως και των μελών των ειδικών επιτροπών (π.χ. επιτροπής ελέγχου, επιτροπής υποψηφιοτήτων, επιτροπής αμοιβών και παροχών, κ.λ.π.).

Διαχείριση Επιχειρηματικών Κινδύνων

Παρόλο που τα τελευταία χρόνια έχει συντελεσθεί σχετική βελτίωση στην εφαρμογή βέλτιστων πρακτικών εταιρικής διακυβέρνησης στις εισηγμένες στο Χρηματιστήριο Αθηνών επιχειρήσεις, δυστυχώς η μεθοδολογία διαχείρισης των επιχειρηματικών κινδύνων αποτελεί ακόμη άγνωστη λέξη για την συντριπτική πλειοψηφία των εισηγμένων εταιρειών.
Χαρακτηριστικό γνώρισμα τους αποτελεί η έλλειψη υϊοθέτησης συγκεκριμένης μεθοδολογίας αναγνώρισης και διαχείρισης των επιχειρηματικών κινδύνων. Επί του παρόντος, φαίνεται ότι οι όποιοι κίνδυνοι (στρατηγικοί, λειτουργικοί, πληροφόρησης, συμμόρφωσης κ.λ.π.) εντοπίζονται από τις διοικήσεις των επιχειρήσεων και συζητούνται συνήθως άτυπα στις συνεδριάσεις των Διοικητικών Συμβουλίων, δηλαδή χωρίς ο εντοπισμός, η αξιολόγηση και διαχείριση τους να έχει προέλθει από σχετική συστηματική διαδικασία.

Σημαντική παράλειψη του Νόμου 3016 / 17-5-2002 περί εταιρικής διακυβέρνησης και του Κώδικα του ΣΕΒ κρίνουμε την απουσία της υποχρέωσης αναφοράς (Δήλωσης) των εισηγμένων στο Χρηματιστήριο Αθηνών ως προς την στρατηγική διαχείρισης των αναγνωρισμένων κινδύνων προς τους μετόχους, το λοιπό επενδυτικό κοινό και τον κάθε ενδιαφερόμενο για την επιχείρηση (stakeholders). Επί του παρόντος οι εταιρείες περιορίζονται σε απλή γνωστοποίηση των σημαντικότερων κινδύνων που τις χαρακτηρίζουν, συνήθως επιλεκτικές, οι οποίες σε καμία περίπτωση δεν διασφαλίζουν τους μετόχους ως προς την επάρκεια των σχετικών αποφάσεων διαχείρισης τους.

Συστήματα Εσωτερικού Ελέγχου

Παρά την σχετική βελτίωση που συντελέσθηκε στα συστήματα εσωτερικού ελέγχου των εισηγμένων εταιρειών δεν φαίνεται να λειτουργεί το κατάλληλα θεσμοθετημένο πλαίσιο λειτουργίας που θα τα ενίσχυε περαιτέρω. Αυτό σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στον οικογενειακό χαρακτήρα πολλών εισηγμένων επιχειρήσεων οι οποίες διοικούνται κυρίως βάσει πρακτικών που έχουν επιβληθεί από τις διοικήσεις άτυπα με χαρακτήρα εθιμικού δικαίου. Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι η οργάνωση των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου στις μη εισηγμένες στο Χρηματιστήριο επιχειρήσεις (κυρίως εκείνες που δεν λειτουργούν ως θυγατρικές εταιρείες ή υποκαταστήματα μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών) θα απέχει παρασάγγας από τις διεθνείς βέλτιστες πρακτικές. Σημαντικό βήμα για την βελτίωση των Συστημάτων Εσωτερικού Ελέγχου αποτελεί ο Κώδικας Εταιρικής Διακυβέρνησης του ΣΕΒ ο οποίος ‘αντιγράφοντας’ με την καλή έννοια το Διεθνώς αναγνωρισμένο μοντέλο COSO υιοθετεί καλές πρακτικές και ξεκαθαρίζει την έννοια του Συστήματος Εσωτερικού Ελέγχου.

Παρόλα αυτά, δεν έχει προβλέψει στα πλαίσια της αυξημένης διαφάνειας προς το επενδυτικό κοινό και τους λοιπούς ενδιαφερόμενους για την εταιρεία (stakeholders) την υποχρεωτική αναφορά (Δήλωση) των διοικήσεων των εισηγμένων εταιρειών ως προς την επάρκεια του Συστήματος Εσωτερικού Ελέγχου και της Διαχείρισης των Κινδύνων στην ετήσια οικονομική έκθεση της εταιρείας.

Εσωτερικός και Εξωτερικός Έλεγχος

Από μια απλή επισκόπηση των δημοσιευμένων οικονομικών καταστάσεων των εισηγμένων εταιρειών και την σχετική ετήσια οικονομική έκθεση, όπως και από την γνώση για την μη επαρκή εφαρμογή των βέλτιστων πρακτικών εσωτερικού ελέγχου φαίνεται ότι απαιτείται η βελτίωση των διαδικασιών που ακολουθούνται τόσο από τον εξωτερικό, όσο και από τον εσωτερικό έλεγχο των επιχειρήσεων, ειδικά ως προς το σκέλος της πληροφόρησης των μετόχων και των λοιπών stakeholders. Συγκεκριμένα:

• Οι Μονάδες Εσωτερικού Ελέγχου των εισηγμένων στο Χρηματιστήριο Αθηνών επιχειρήσεις θα πρέπει να ενισχυθούν ως προς την αποστολή, την οργάνωση, την στελέχωση - ανθρώπινο δυναμικό, την μεθοδολογία, τις εκθέσεις ελέγχου και τους τρόπους κοινοποίησης των αποτελεσμάτων των εργασιών τους ώστε να μπορούν να προσθέσουν αξία και να έχουν την δυνατότητα να καλύψουν ελεγκτικά τους κινδύνους που χαρακτηρίζουν την επιχείρηση. Σημαντικότερες διατάξεις αποτελούν για τον Ν. 3016 / 2002 η υποχρεωτικότητα της στελέχωσης Μονάδων Εσωτερικού Ελέγχου από στελέχη πλήρους και αποκλειστικής απασχόλησης και για τον Κώδικα Εταιρικής Διακυβέρνησης του ΣΕΒ η αποδοχή (επιτέλους) των Διεθνών Επαγγελματικών Προτύπων για την αποτελεσματική εφαρμογή του Εσωτερικού Ελέγχου. Έχοντας όμως κατά νου τις υφιστάμενες πρακτικές των εισηγμένων θεωρούμε σημαντική έλλειψη την υποχρεωτική ανασκόπηση στην ετήσια οικονομική έκθεση των πραγματοποιηθέντων ελέγχων και τον εντοπισμό των σημαντικότερων αδυναμιών του Συστήματος Εσωτερικού Ελέγχου για το οποίο οι σχετικές αδυναμίες διαχειρίζονται εντός της εταιρείας χωρίς να λαμβάνουν γνώση οι μέτοχοι και οι λοιποί ενδιαφερόμενοι για την εταιρεία. Εκείνο που θα πρέπει να δοθεί έμφαση είναι η διενέργεια ουσιαστικών εσωτερικών ελέγχων από πιστοποιημένους ή / και έμπειρους επαγγελματίες στο πεδίο του Εσωτερικού Ελέγχου και όχι απαραίτητα από στελέχη πλήρους και αποκλειστικής απασχόλησης της εταιρείας όπως προβλέπει ο Ν. 3091, αλλά πιθανά και από εξωτερικούς συνεργάτες που διαθέτουν τα κατάλληλα προσόντα (στα πρότυπα του Κώδικα Εταιρικής Διακυβέρνησης της Κύπρου).
• Επίσης, θα πρέπει να αναβαθμιστεί ο ρόλος των εξωτερικών ελεγκτών που θα πρέπει να δώσουν μεγαλύτερο βάρος στην επισκόπηση των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου. Αποτελεί καλή πρακτική η υποχρεωτική πιστοποίηση της επάρκειας των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου στα πλαίσια των εξωτερικών ελέγχων που διενεργούν οι ορκωτοί ελεγκτές, καθώς επίσης και η εξέταση του ενδεχομένου περιοδικής επισκόπησης (π.χ. ανά τριετία) της επάρκειας του συστήματος εσωτερικού ελέγχου των εισηγμένων στο Χρηματιστήριο Αθηνών εταιρειών από ορκωτό ελεγκτή ή ελεγκτική εταιρεία διαφορετική από αυτόν ή αυτή που διενεργεί τον εξωτερικό έλεγχο στα πρότυπα του τραπεζικού κλάδου (ΠΔΤΕ 2577 /2006).

Κλείνοντας, θα θέλαμε να αναφερθούμε στον σπουδαίο ρόλο της επιτροπής κεφαλαιαγοράς που κατά την γνώμη μας θα πρέπει να αναβαθμίσει τον ελεγκτικό της ρόλο δίνοντας έμφαση στην πρόληψη παρά στην καταστολή προκειμένου να διαφυλάξει το επενδυτικό κοινό από τυχόν ενέργειες που δεν διασφαλίζουν τα συμφέροντα του. Συγκεκριμένα, θα πρέπει να ενισχυθούν οι έλεγχοι συμμόρφωσης με τον Νόμο 3016 περί εταιρικής διακυβέρνησης, τον Νόμο 3873 / 2010 (ειδικότερα ως προς το σκέλος της πιστοποίησης της ακρίβειας των αναγραφόμενων στην Δήλωση της Εταιρικής Διακυβέρνησης) και των λοιπών κανονιστικών διατάξεων, κυρίως ως προς την επάρκεια των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου και διαχείρισης κινδύνων, την συμμόρφωση με τους κανόνες εταιρικής διακυβέρνησης και την λειτουργία των μονάδων εσωτερικού ελέγχου που δραστηριοποιούνται σε αυτές, καθώς σημαντικά μεγάλος αριθμός εταιρειών φαίνεται ότι εξακολουθεί να ενεργεί τυπικά και όχι ουσιαστικά συμμορφωμένος με τις σχετικές διατάξεις.